Suzanne Morphet
Ne jemi shtatë turistë nga Gjermania, Holanda, Luksemburgu dhe Kanadaja, të moshës nga mesi i viteve 40 deri në mesin e viteve 60 dhe jemi në një ecje me udhërrëfyes operatorin turistik lokal Zbulo.
Kompania e specializuar në turizmin e qëndrueshëm, të bazuar në komunitet do të na çojë thellë në luginën e lumit Zagoria, në fshatra që u braktisën kryesisht kur qeveria komuniste e Shqipërisë u shemb në 1991.
Por ndërsa ky itinerar është i ri, i krijuar rreth 10 vjet më parë, shtegu që ndjekim për katër ditët e para është i vjetër, pjesë e një rruge të lashtë tregtare midis Romës dhe Stambollit gjatë Perandorisë Romake dhe më vonë, e përmirësuar nga osmanët, të cilët ndërtuan ura mbresëlënëse prej guri.
Rruga është përdorur gjithashtu sezonalisht për shekuj me radhë nga barinjtë gjysmë nomade duke lëvizur kopetë e tyre nga zonat e tyre dimërore në bregdetin e Mesdheut të Shqipërisë në kullotat pjellore lart mbi lumin Zagoria gjatë verës. Janë udhëtimet e tyre që i kanë mbajtur shtigjet hapur.
Me të mbërritur në fshatin Limar, një shteg guri me kalldrëm nga ditët e karvanëve tregtarë na çon në shtëpinë tonë të thjeshtë, por të rehatshme të mysafirëve. Dikur në Limar jetonin 120 familje. Tani, ka vetëm një duzinë.
Shtëpia, ku do të bujtim, është në pronësi të mësuesit të shkollës së fshatit dhe gruas së tij, të cilët vendosën të qëndrojnë pasi shumica e njerëzve u larguan vite më parë për një jetë më të lehtë diku tjetër. “Gjithçka që u nevojitet është këtu,” shpjegon Mirjeta, guida jonë, duke përkthyer për çiftin gjatë një darke me byrek me spinaq, bamje të ziera, domate, djathë dhe patate të skuqura. “Delet e tyre, familja e tyre dhe tani turistë për shtëpinë e tyre.”
“Familjet po kthehen”
Krijimi i itinerareve të ecjes ka funksionuar jashtëzakonisht mirë në veri të Shqipërisë për të sjellë të ardhura shumë të nevojshme për disa nga njerëzit më të varfër në Evropë, më thotë bashkëthemeluesi i Zbulo. Ricardo Fahrig thotë se ka filluar të shohë të njëjtën gjë në Shqipërinë e Jugut.
“Ata kanë filluar të kthehen. Ne shohim tani që njerëzit, edhe nga jashtë, nga qytetet, kthehen në fshatrat e tyre origjinale sepse mund të kenë turizëm të bazuar në të ardhura në shtëpitë e tyre.”
Pothuajse 90 për qind e të ardhurave nga turnetë e Zbulos përfundojnë në duart e bizneseve familjare rurale, gjë që sipas z. Fahrig “ndryshon narrativën duke krijuar një ndjenjë krenarie dhe vendi, dhe bashkë me të një perspektivë për të qëndruar, kthyer dhe investuar.”
Nga këndvështrimi ynë, ka shumë për të shijuar – nga qielli i errët dhe plot yje gjatë natës deri në ditët që sjellin kënaqësi të papritura. Ne nuk mund të ecim nëpër një fshat, për shembull, pa u ftuar nga dikush për të ndaluar për çaj ose kafe dhe shpesh raki, pija alkoolike e preferuar e Shqipërisë.
Një ditë ne jemi duke qëndruar nën një pemë duke pritur një stuhi kur një burrë i moshuar me një gomar vjen dhe na fton në shtëpinë e tij. Ndërsa ai dhe gruaja e tij na shërbejnë kafe dhe raki në kuvertën e tyre me pamje nga një kopsht i rrethuar me mure, ata na thonë se u mungon koha e komunizmit. “Doktori ishte gjithmonë aty,” shpjeguan ata me mallëngjim.
Diçka që nuk prisja të shihja në këtë luginë të largët ishin kishat me afreske të mahnitshme, por disi, ato i kanë mbijetuar edhe komunizmit edhe kalbëzimit. Në Hoshteve, pronari i bujtinës sonë hap derën e gdhendur të një kishe të shekullit të 18-të me një çelës më të madh se dora e tij. Brenda, ne mrekullohemi me skenat biblike të pikturuara në mure me nuanca të shkëlqyera të kuqe, ari dhe blu.
Ndoshta momenti im i preferuar vjen një mëngjes kur dëgjojmë këmbanat që bien. Ata nuk janë nga një kishë, por nga dhjetëra, ndoshta qindra, dele dhe dhi. Së shpejti, kafshët kalojnë pranë nesh, një lumë me ngjyrë të bardhë, kafe dhe të zezë, këmbanat e tyre të ndryshme krijojnë një simfoni tingulli.
Kur e pyes bariun nëse mund të bëj foton e tij, ai nxjerr një telefon dhe më pyet nëse mund ta bëjë timen. Barinjtë këto ditë!
Parajsë në tokë
Në ditën tonë të fundit të ecjes fshat më fshat, ne ngjitemi në një shteg të ngushtë që të çon në një luginë të gjerë të rrethuar nga shpate të pjerrëta. Këtu barinjtë në kohët e vjetra vinin për të kullotur delet e tyre gjatë gjithë verës. Disa ende e bëjnë këtë dhe qentë e tyre të mëdhenj na paralajmërojnë të mos afrohemi.
Duke arritur në Qafën e Dhembelit në lartësinë 1450 m, pamja jonë shtrihet drejt Greqisë, vetëm 35 km larg, dhe qytetit të Përmetit në “botën e jashtme”, shumë më poshtë.
Atë mbrëmje, në një restorant të njohur për ushqimin e “ngadaltë”, na shërbehet diçka e veçantë. Barinjtë në këtë rajon tradicionalisht bënin salcën e shakullit për të ruajtur kosin duke e derdhur në lëkurën e deles dhe duke e lënë të varej, kullohej dhe fermentohej. Ka shije prej dheu, asgjë si një produkt bulmeti komercial. Por me më pak barinj këto ditë kjo traditë e mrekullueshme rrezikohet të humbasë.
Në ditët në vijim vizitojmë një burim natyror termal dhe kalojmë një ditë duke eksploruar “qytetin e gurtë” të Gjirokastrës me qytetin e vjetër të mbrojtur nga UNESCO. Por janë ditët tona të qeta të ecjes në luginën e Zagorisë që do të qëndrojnë me mua. Ky lloj vetmie është një trajtim i rrallë këto ditë – pothuajse po aq sa shijimi i salcës së shakullit.
