Il Sole 24 Ore
Sado e çuditshme të duket, duke pasur parasysh karakterin dhe trashëgiminë e tij historike, Karl Marksi praktikisht nuk e diskuton kurrë në mënyrë eksplicite konceptin e drejtësisë. Dhe ato pak herë që e bën, e bën në një mënyrë aq të paqartë dhe kontradiktore, saqë kjo ka sjellë jo pak siklet dhe keqkuptime tek interpretuesit e tij. Pika kyçe e pyetjes është se nga njëra anë, siç dihet, Marksi teorizon kapërcimin e kapitalizmit duke e konsideruar atë një sistem të bazuar në shfrytëzimin e punëtorëve, por nga ana tjetër, në raste të ndryshme, ai thekson se vetë kapitalizmi nuk mundet të konsiderohet një sistem i padrejtë.
Brenda nocionit të tij të veçantë për drejtësinë si konformitet me kuadrin ligjor, sjellja e kapitalistëve, pronarëve të tokave dhe huadhënësve, si në përputhje të përkryer me tërësinë e normave ligjore në fuqi, nuk mund të kritikohet apo të vihet në dyshim për arsye etike apo morale. Por atëherë pse duhet të zëvendësohet kapitalizmi?
Sfida radikale e Marksit
Ky është paradoksi që trajtuam dhe u përpoqëm ta sqarojmë në Mind the Economy javën e kaluar. Është shfaqur një tablo në të cilën filozofi hedh një sfidë radikale jo vetëm ndaj sistemit ekonomik dhe pasojave të tij shpërndarëse, por edhe ndaj të gjithë korpusit të vlerave, koncepteve dhe ideve mbi të cilat bazohet dhe mbështetet sistemi kapitalist dhe shoqëria borgjeze.
Në kritikën e tij, Marksi sulmon kokë më kokë dy gurë themeli të mendimit liberal: i pari është parimi sipas të cilit drejtësia duhet të jetë virtyti i parë i institucioneve dhe i dyti është ai sipas të cilit mbrojtja e të drejtave të qytetarëve është virtyti i parë i po atyre institucioneve.
Por atëherë a nuk janë vetëm institucionet që respektojnë të drejtat e njeriut ajo që duhet të presim nga një shoqëri e drejtë? Sipas Marksit ka shumë më tepër. Akuza kryesore që ai i drejton kapitalizmit nuk është ajo e të qenit të padrejtë ose të mosrespektimit të të drejtave të njeriut, por ajo e të qenit i bazuar në mënyra shumë të papërsosura prodhimi, edhe nëse bazohen në ide të përbashkëta – brenda një kuadri borgjez – të drejtësisë dhe respektit për ligjin.
Kjo kritikë zhvillohet më pas duke konsideruar se një shoqëri që i bën të nevojshme konceptet e drejtësisë, kërkesat e drejtësisë nuk mund të plotësohen; prandaj çdo përpjekje për të reformuar shoqëri të tilla në drejtim të një drejtësie më të madhe është e destinuar të dështojë.
Së treti, thotë Marksi, as lufta për të drejta dhe as ajo për drejtësi më të madhe nuk mund të kenë kurrë forcë të mjaftueshme për të nxitur një veprim vërtet revolucionar. Së fundi, pasi të jetë bërë kalimi në komunizëm, vetë nevoja për të përdorur koncepte të tilla si “drejtësia” ose “të drejtat” do të zhduket pasi është e tepërt. Marksi nuk është reformist; nuk kënaqet me kërkesat e përgjithshme për një shpërndarje më të barabartë të pasurisë ose kushte më të mira pune, siç u kufizuan për shembull hartuesit e “programit Gotha”.
Në lidhje me këtë, John Rawls raporton se gjatë një konference në Londër në 1865, Marksi tha: “Në vend të sloganit konservator: “Një pagë e drejtë për një ditë pune të drejtë”, punëtorët duhet të shkruajnë në flamurin e tyre moton revolucionare: “Shtypje sistemit të punës me pagë”».
Jemi përballë një mendimtari revolucionar që donte të përmbyste sistemin kapitalist dhe ta zëvendësonte atë me një rend në të cilin pronësia e mjeteve të prodhimit nuk ishte më monopoli ekskluziv i kapitalistëve. Sepse ai ishte i bindur se ishte e kotë të shpresohej për një shpërndarje më të drejtë të pasurisë nëse marrëdhëniet e prodhimit që ishin në origjinën e së njëjtës shpërndarje nuk do të modifikoheshin fillimisht.
Ndjenja e drejtësisë e Marksit
Natyrisht, kjo ngre një çështje tjetër: nëse kapitalizmi ka të drejtë, por duhet të zëvendësohet, sepse bazohet në shfrytëzim, mbi bazën e çfarë kriteresh etike mund ta gjykojmë shfrytëzimin e punëtorëve si diçka të papranueshme?
Rawls sërish në Leksionet e tij mbi Historinë e Filozofisë Politike na vjen në ndihmë edhe në këtë pikë: «Marksi mund të jetë shtyrë nga arsye të ndryshme për të mos thënë qartë se kapitalizmi është i padrejtë. Por asnjë nga këto arsye nuk është e tillë që ta pengojë atë të ketë ide për drejtësinë dhe të mendojë në zemrën e tij se kapitalizmi është i padrejtë”.
Nëse atëherë e mendojmë drejtësinë jo vetëm si përshtatje me normat ligjore, por si diçka më të thellë që ka të bëjë me vetë natyrën e institucioneve që rregullojnë jetën tonë të përbashkët “atëherë Marksi – siç vazhdon Rawls – mund të kishte pasur, të paktën në mënyrë implicite, një koncepti të drejtësisë politike në kuptimin e gjerë të termit”. Çfarë mund të jetë atëherë kjo ndjenjë më e gjerë e drejtësisë që Marksi mund të ketë zhvilluar? Rawls nuk na tregon.
Por disa interpretues të tjerë e kanë analizuar pyetjen në thellësi dhe kanë dhënë përgjigje interesante. Allen Buchanan është një prej tyre. Në librin e tij Marx and Justice: The Radical Critique of Liberalism (Rowman & Littlefield, 1982) ai sugjeron të vazhdohet paraprakisht me dallimin e konceptit të drejtësisë ligjore në një kuptim të parë, të cilin ai e përkufizon si “kritik” dhe në një të dytë që e cilëson si “shpjeguese”.
Në rastin e parë, ideja e drejtësisë jo vetëm që përfaqëson kriterin kryesor për vlerësimin e natyrës së një rendi shoqëror, por përbën edhe motivin e veprimeve që synojnë mbrojtjen e një gjendjeje të caktuar, nëse konsiderohet e drejtë, ose modifikimin e saj, nëse status-quoja konsiderohet e padrejtë.
Sidoqoftë, në kuptimin “shpjegues”, koncepti përfaqëson qendrën e një analize juridike të shoqërisë, një analizë, domethënë, sipas mësimit hegelian, i cili shqyrton se si ideja e drejtësisë dhe e të drejtave përfshihet dhe konkretisht bëhet realitet në institucionet që e karakterizojnë atë shoqëri në një moment të caktuar të evolucionit të saj historik. Këto koncepte të drejtësisë ligjore mund të luajnë një rol të dyfishtë sepse mund të na bëjnë të kuptojmë se çfarë nuk funksionon në një rend të caktuar shoqëror dhe nga ana tjetër përbëjnë edhe arsyen për të vepruar në funksion të një ndryshimi.
Marksi qëndron në kundërshtim të ashpër me të dyja këto këndvështrime. Ai në fakt është i bindur se ideja e drejtësisë nuk është çelësi i interpretimit korrekt as për të shpjeguar apo vlerësuar fenomenet shoqërore; shpjegim që mund të rrjedhë vetëm nga një analizë e saktë e karakteristikave të mënyrave të prodhimit. Në këtë kuptim, interpretimi i Robert Tucker dhe Allen Wood, për të cilin diskutuam dy javë më parë dhe që nënvizon saktë distancën e Marksit nga një ide “kritike” e drejtësisë, duket se godet në shenjë. Problemi është se ai e bën këtë duke zgjeruar në mënyrë arbitrare kufijtë e kritikës marksiste të drejtësisë shpërndarëse në çdo koncept tjetër politik dhe civil të drejtësisë.
Është e vërtetë që Marksi tallet me ata që, si në “programin Gotha”, shtyjnë të reformojnë kapitalizmin duke kërkuar një drejtësi më të madhe shpërndarëse, sepse ata nuk e kuptojnë se padrejtësia që do të dëshironin të luftonin është vetëm simptomë e një sëmundjeje më të rëndë që ka të bëjë me natyrën e marrëdhënieve prodhuese të kapitalizmit.
Sipas Marksit, këto ngatërrojnë efektin dhe shkaktojnë dhe dëshirojnë të kurojnë simptomat pa e njohur sëmundjen. Është gjithashtu e vërtetë se ai beson se në një regjim komunist problemi i drejtësisë nuk do të lindë ose do të ketë një rëndësi jashtëzakonisht të kufizuar. Duke kapërcyer në fakt monopolin e mjeteve të prodhimit tipik për shoqëritë klasore dhe duke eliminuar kështu asimetrinë e pushtetit midis kapitalistëve dhe punëtorëve dhe problemet që lidhen me shfrytëzimin, çështja e drejtësisë shpërndarëse është kapërcyer në rrënjë, duke eliminuar kështu, vetë domosdoshmërinë e rikuperimit të saj.
Kur Marksi përdor sloganin tradicional socialist “nga secili sipas aftësive të tij, tek secili sipas nevojave të tij!” ai po e bënnte këtë jo për të ilustruar idealin e drejtësisë shpërndarëse komuniste në një funksion “kritik”, por më tepër në një funksion “shpjegues” për të ilustruar se si do të shkojnë gjërat në të vërtetë në një shoqëri plotësisht komuniste.
Nuk është nxitje e veprimit, po parashikon të ardhmen. Nga ky këndvështrim, pra, thotë Buchanan «epërsia e komunizmit nuk qëndron në faktin se ai zgjidh përfundimisht problemin e drejtësisë shpërndarëse duke identifikuar dhe zbatuar drejt parimin. Epërsia e komunizmit qëndron, më tepër, në mundësinë për ta bërë të paqenë të gjithë çështjen e drejtësisë shpërndarëse”.
Por marrëdhënia që vendos Marksi me idenë e drejtësisë vazhdon të mos duket e pakapshme për sa kohë që analizohet, siç bëjnë ëood dhe Tucker, duke mbetur brenda sferës së kufizuar të një vizioni ekskluzivisht shpërndarës të drejtësisë. Marksi, në fakt, zhvillon, kryesisht në librin e tij Për çështjen hebraike (1843), një kritikë të artikuluar të një vizioni të gjerë të drejtësisë që ne mund ta cilësojmë si civil dhe politik.
Këtu Marksi diskuton problemin e të drejtave të njeriut, të kuptuara si “të drejta të njeriut” dhe si “të drejta të qytetarit”. Ndërsa këto të fundit kanë të bëjnë kryesisht me pjesëmarrjen politike dhe të drejtën e votës, “të drejtat e njeriut” përfshijnë lirinë e shprehjes, barazinë para ligjit, të drejtën për pronë private, sigurinë dhe lirinë. Kritika marksiste ndaj të drejtave të njeriut është pjesë e kritikës më të përgjithshme ndaj shtetit liberal, i cili, nëse nga njëra anë dëshiron të promovojë emancipimin politik, nuk është në gjendje të bëjë të njëjtën gjë në lidhje me një proces të mirëfilltë dhe më të gjerë të emancipimit njerëzor. Kjo mund të realizohet vetëm në kuadrin e komunizmit.
Në librin “Për çështjen hebraike”, Marksi nënvizon se “të ashtuquajturat të drejta të njeriut, droits de l’homme, siç dallohen nga droits du citoyen, nuk janë gjë tjetër veçse të drejtat e anëtarit të shoqërisë civile, d.m.th. njeriu egoist, i ‘njeriut të ndarë nga njeriu dhe nga komuniteti’.
Të drejtat për t’u “kapërcyer”
Shoqëria civile këtu kuptohet negativisht, siç ishte në traditën hegeliane, sepse ajo është bërë që të përkojë me vendin e interesit personal, plotësimin e nevojave dhe shkëmbimet tregtare, në fund të fundit me zemrën e sistemit kapitalist. Prandaj Marksi pohon se të drejtat e njeriut kanë vlerë vetëm për njeriun “egoist” dhe “të ndarë nga komuniteti”, me interesa personale dhe individualistë.
Edhe e drejta më themelore dhe themelore e njeriut, e drejta për liri, kritikohet sepse, sipas Marksit, ajo nuk bazohet «në lidhjen e njeriut me njeriun, por më tepër në ndarjen e njeriut nga njeriu. Është e drejta për atë veçim, e drejta e individit të kufizuar, e kufizuar tek ai vetë”. Nga e drejta e lirisë rrjedh menjëherë e drejta e pronës private, së cilës Marksi i kushton vëmendje të madhe. Kjo e drejtë krijon mundësinë “të përfitosh nga të mirat e veta ashtu siç dëshiron (à son gré), pa u kujdesur për njerëzit e tjerë, pavarësisht nga shoqëria, dhe t’i disponosh ato”.
Është një “e drejtë për përfitimin e dikujt”, siç e përcakton filozofi. Kritika e projektit të emancipimit politik që përbën premtimin e liberalizmit të të drejtave të njeriut bazohet në faktin se ky emancipim është i rremë, sepse “i lejon secilit të gjejë tek tjetri jo realizimin, por më tepër kufirin e lirisë së tij.
Me fjalë të tjera, këmbëngulja në të drejtën e pronës private është njëkohësisht një simptomë dhe shkak i një shoqërie në të cilën të tjerët shihen ose si mjete për të rritur pasurinë e dikujt ose si ndërhyrës të rrezikshëm nga të cilët mund të mbrohen pasuritë e dikujt.
Prandaj, prona private është pasojë dhe në të njëjtën kohë shkaku i një shoqërie në të cilën ekzistenca njerëzore imagjinohet si analoge me atë të një “monade të izoluar dhe të kufizuar tek vetja”. Ja pse, siç shkruan Marksi, e drejta e pronës private është një e drejtë që ka vlerë vetëm për “njeriun egoist (…) njeriun e ndarë nga njeriu dhe nga komuniteti”.
Në përgjithësi, e gjithë kritika marksiste ndaj të drejtave është një kritikë që e sheh nevojën për të mbrojtur veten nga njëri-tjetri nëpërmjet mbrojtjes së të drejtave individuale si simptomë e një shoqërie që gjeneron konflikte dhe e sëmurë thellësisht. Në një shoqëri të emancipuar jo vetëm politikisht, si ajo që premton liberalizmi, por edhe njerëzore, siç propozon komunizmi, roli mbrojtës i pronës private nuk do të jetë më i domosdoshëm pasi në marrëdhëniet me të tjerët do të gjendet ai, jo konflikti i mundshëm, por realizimi i plotë i lirisë së dikujt. Duke shëruar shoqërinë përmes tranzicionit në komunizëm, vazhdon Marksi, do të zhduket nevoja për të drejta të garantuara me ligj. Të drejtat sigurisht që nuk do të zhduken, por nevoja për mbrojtjen e tyre në bazë ligjore do të bëhet e tepërt.
Prandaj, dëshira për drejtësi apo të drejta më të mëdha nuk janë arsyet e lëvizjes revolucionare.
Sapo kontradiktat e brendshme të kapitalizmit të jenë bërë të paqëndrueshme, ato do t’u tregojnë rrugën proletarëve. Një pakicë gjithnjë e më e vogël e pronarëve jo-punëtorë përballet me një shumicë në rritje të punëtorëve jo pronarë. Pronarët që bëhen gjithnjë e më të pasur, ndërsa ata që zotërojnë vetëm fuqinë e tyre të punës bëhen gjithnjë e më të varfër.
“Paradoksi i varfërisë i prodhuar nga mbibollëku – siç shkruan Allan Buchanan – i zhvesh parimet e drejtësisë ose parimet e tjera morale nga çdo rol të rëndësishëm motivues”. Sepse shoqëria komuniste, sipas Marksit, jo vetëm do të jetë përtej drejtësisë, por edhe përtej të drejtave individuale.
