Kur Igor Kolomoisky, një nga oligarkët më të fuqishëm të Ukrainës, u arrestua me dyshimin për korrupsion këtë vjeshtë, lajmi u pasqyrua në një raport të shkurtër në 1+1, një nga kanalet televizive më të njohura dhe më me ndikim të vendit.
Mbulimi, i cili përfshinte foto të tij në gjykatë, ishte simbol i rënies së shpejtë të ndikimit të Kolomoisky. Në fund të fundit, ai është pronar i 1+1.
Televizioni dikur ishte mjeti i preferuar i influencws të oligarkëve të Ukrainës që kërkonin të ndikonin në vendimet e qeverisë. Ishte një mjet për të goditur reputacionin politik përmes fushatave të shpifjeve ose, anasjelltas, për t’i zbukuruar ato – siç bëri 1+1 me Volodymyr Zelenskyy, duke ndihmuar në shndërrimin e argëtuesit të tij yll në një kandidat fitues presidencial.
Por rregullat e transmetimit të kohës së luftës, me përmbajtje të përbashkët lajmesh nëpër kanalet kryesore, e kanë zbehur fuqinw influencuese tw televizionit. Disa oligarkë si Rinat Akhmetov, njeriu më i pasur i Ukrainës, kanë hequr dorë nga licencat e tyre televizive, ndërsa të tjerët i kanw shitur.
“Nuk do të ketë më kurrë një masë kritike të ndikimit nga kanalet televizive në Ukrainë”, thotë Hlib Vyshlinsky, drejtor ekzekutiv i Qendrës për Strategjinë Ekonomike, një institut kërkimor në Kiev. Për Vyshlinsky, rënia e rëndësisë së televizionit është pjesë e një ndryshimi shumë më të madh. “Ne mund të jemi të lirë nga oligarkët. Nuk besoj se do të rindërtojnë ndikimin e tyre.”
Oligarkët e Ukrainës dikur dominonin ekonominë, me monopole mbi energjinë dhe mallrat, dhe me ndihmën e aleatëve brenda politikës dhe gjyqësorit.
Por efektet e kombinuara të luftës së Rusisë, një rënie ekonomike dhe fuqitë e jashtëzakonshme për shtetin nën ligjin ushtarak kanë ulur në madhësi manjatët me ndikim politik të Ukrainës. Shumë prej tyre kanë humbur pasurinë e madhe ndërsa forcat ruse shkatërruan fabrikat e tyre – humbje që filluan me pushtimin e Krimesë nga Rusia dhe Ukrainën lindore në 2014.
Oligarkët nuk kanë humbur vetëm pasurinë. Lufta ka kthyer kundër tyre edhe dinamikën politike. Pushteti është përqendruar në duart e një presidenti popullor dhe forcave të tij të armatosura edhe më popullore. Parlamenti, ku dikur biznesmenët mund të blinin mbështetjen e deputetëve të mundshëm, është anashkaluar.
Lufta që “vrau” oligarkët
Lufta ka përshpejtuar reformat kundër korrupsionit në Ukrainë në shumë fronte, ndërsa vendi përpiqet të qetësojë mbështetësit e tij perëndimorë dhe të vendosë veten në rrugën e anëtarësimit në BE. Por rëndësia në rënie e oligarkëve është ndoshta ndryshimi më spektakolar nga të gjithë.
“Unë mund t’ju siguroj 100 për qind se nuk do të ketë asnjë oligark si rezultat i kësaj lufte,” thotë Rostyslav Shurma, nënkryetar i zyrës së presidencës dhe këshilltar i Zelenskyy për çështjet e biznesit. “Ligji ushtarak i ka dhënë qeverisë çdo fuqi që i nevojitet për t’u marrë me oligarkët.”
Komisioni Evropian këtë muaj rekomandoi BE-në të fillojë zyrtarisht negociatat e pranimit me Ukrainën, duke përshëndetur përparimin e saj në uljen e fuqisë së oligarkëve.
Megjithatë, jashtë qeverisë së Zelenskyy, pak ukrainas janë gati t’i lajnw përfundimisht hesapet me oligarkët. Ukraina ende duhet të provojë se mund të ndjekë penalisht manjatë të akuzuar për korrupsion dhe të rikuperojë ligjërisht pasuritë e vjedhura.
BE-ja kërkon nga rregullatorët e saj dhe organet e zbatimit të ligjit të veprojnë në mënyrë sistematike për të parandaluar kapjen e shtetit – ku institucionet e rëndësishme dominohen nga interesat private. Por disa shqetësohen se ky do tw jetw thjesht njw ndwrrim lojtarwsh, ku një brez i ri biznesmenësh të lidhur do të zërë vendin e brezit aktual të oligarkëve.
“Lufta e ka zvogëluar natyrshëm rolin e oligarkëve,” thotë Daria Kaleniuk, një aktiviste e shquar kundër korrupsionit në Kiev. “Nuk është e qartë nëse kanë përfunduar. Ajo që është e qartë është se disa do të përpiqen të kthehen në pozicionet e ndikimit.”
Humbja e pasurisë dhe fuqisë
Lista e të pasurve të Ukrainës tregon historinë e rënies së fuqisë dhe pasurisë. Edicioni ukrainas i revistës Forbes dhjetorin e kaluar llogariti se pasuria e kombinuar e 20 miliarderëve më të mwdhenj ishte përgjysmuar në 22 miliardë dollarë që nga pushtimi i plotë i Rusisë. Humbësi më i madh ishte Akhmetov, dy fabrikat e mëdha të çelikut të të cilit në Mariupol u shkatërruan në ofensivën e Rusisë. Edhe pse ende njeriu më i pasur i Ukrainës, pasuria e tij vlerësohet të jetë zvogëluar nga 13.7 miliardë dollarë në 4.4 miliardë dollarë.
Me sa duket, vendi i dytë dhe i tretë në listën e të pasurve shkoi për Maxim Lytvyn dhe Alex Shevchenko, bashkëthemeluesit e Grammarly, një aplikacion shkrimi me bazë në San Francisko, të cilët emigruan në SHBA dhe Kanada si studentë.
Arrestimi në shtator i Kolomoisky, një sulmues i pacipë korporatash, u përshëndet nga aktivistët si një moment historik në përpjekjet e vendit për të luftuar korrupsionin. Ai ka qenë nën hetim në SHBA me dyshimin për mashtrim dhe pastrim parash prej vitesh dhe u vendos nën sanksione nga Uashingtoni për korrupsion në vitin 2021. Subjektet shtetërore të Ukrainës e kanë akuzuar atë në çështjet civile në gjykatat jashtë shtetit për mashtrim masiv. Por Kolomoisky nuk u përball me asnjë veprim kriminal në Ukrainë derisa u arrestua me dyshimin për përvetësim.
Ka tre hetime të ndryshme për përvetësim dhe pastrim parash në lidhje me PrivatBank, një bankë që ai ishte në pronësi dhe e cila u shemb dhe u shtetëzua pasi rregullatorët gjetën një vrimë të madhe në librat e saj për shkak të huadhënies mashtruese.
Kolomoisky nuk pranoi t’i përgjigjej përmes avokatëve të tij kërkesave për koment për këtë artikull, por më parë ka mohuar çdo keqbërje në lidhje me çështjen PrivatBank.
Kërkesat nga SHBA, BE dhe FMN për të shtypur ryshfetin dhe për të ndjekur penalisht oligarkët e korruptuar janë rritur pasi ndihma financiare dhe ushtarake për Kievin është rritur. Me shenja të mbështetjes së lëkundur në Uashington dhe pjesë të Evropës, presioni ndaj Zelenskyy për të treguar rezultate është bërë akut. Me gjithë sakrificat që po bëjnë gjatë luftës, publiku ukrainas po thërret gjithashtu për drejtësi.
Sulmi kundër Kolomoisky ishte një nga disa veprimet e ndërmarra nga autoritetet në muajt e fundit për të treguar se ata janë seriozë për t’u përballur me korrupsionin e dyshuar.
Në shtator, Zelenskyy shkarkoi ministrin e tij të mbrojtjes, Oleksiy Reznikov, për keqpërdorimin e një skandali të prokurimeve ushtarake. Në maj, agjentët anti-korrupsion arrestuan Vsevolod Knyazev, kryetar i Gjykatës së Lartë, duke pretenduar se ai ishte kapur duke marrë një ryshfet prej 2.7 milionë dollarësh, të cilin ai e ka mohuar. Disa oligarkëve të tjerë u janë konfiskuar pasuritë ose kanë humbur licencat për të operuar biznese. “Klanet oligarkike nuk kanë të ardhme në Ukrainë,” tha presidenti në X pas arrestimit të Kolomoisky.
Pas komunizmit
Oligarkët e Ukrainës u shfaqën pas përfundimit të komunizmit në vitet 1990. Shumë përdorën paratë e tyre për të kapur organet politike dhe rregullatore, së pari në nivel lokal, duke siguruar kushte të favorshme biznesi dhe duke krijuar pozicione monopole veçanërisht në naftë, gaz, miniera, prodhimin e qymyrit të koksit dhe çelikut. Shpesh ata promovuan interesat e tyre të biznesit përmes rrjeteve joformale të politikanëve, agjentëve të zbatimit të ligjit, gjyqtarëve dhe zyrtarëve, si dhe mediave të tyre.
Shumë hynë drejtpërdrejt në politikë. Të gjithë, përveç njërit prej dhjetëra oligarkëve më të pasur të Ukrainës para vitit 2022, shërbyen ose si deputet, ministër i qeverisë ose guvernator rajonal. Petro Poroshenko, një manjat i ëmbëlsirave i zgjedhur për herë të parë në parlament në vitin 1998, u bë president në vitin 2014 pas revolucionit të Maidan.
Shumica nuk ishin ndërmjetës të vërtetë të pushtetit në kuptimin e vendosjes së zgjedhjeve, por përkundrazi do të lidheshin me atë që mbante pushtetin ose ishte gati të fitonte pushtetin, vuri në dukje Qendra për Strategjinë Ekonomike në një raport mbi fenomenin oligark të Ukrainës.
Roli i tyre nuk ka qenë tërësisht malinj. Rivaliteti midis oligarkëve me feudat e tyre rajonale dhe rrjetet konkurruese televizive i dha Ukrainës një lloj pluralizmi, në kontrast me Rusinë, ku oligarkët kryesorë u bashkuan pas Boris Yeltsin në mesin e viteve 1990 dhe kanë mbështetur kryesisht Vladimir Putinin gjatë dy dekadave të fundit.
“Konkurrenca midis grupeve oligarkike e ka ndihmuar Ukrainën të ruajë demokracinë e saj të papërsosur. Është një nga arsyet që Ukraina nuk kishte të njëjtën trajektore si Rusia,” thotë Silviya Nitsova, një eksperte për oligarkët në Univ.
Pas revolucionit të Maidanit në 2014 kundër presidentit të korruptuar pro-Moskë Viktor Janukoviç dhe pushtimit të mëvonshëm të Krimesë dhe Ukrainës lindore nga Rusia, oligarkët patriotë gjithashtu ndihmuan në stabilizimin e vendit. I emëruar guvernator i rajonit Dnipropetrovsk në Ukrainën lindore, Kolomoisky ngriti një milici private për të shmangur separatistët rusë.
Por në përgjithësi, thuhet në raportin e CES, oligarkët kryesisht përdorën ndikimin e tyre politik për të “shumëzuar pasurinë e tyre, për të zgjeruar monopolet e tyre, për të kapur sektorë të tërë shtetërorë të ekonomisë dhe për të detyruar të gjithë të paguajnë më tepër për mallra dhe shërbime që duhet të jenë disa herë më të lira”.
Disa, si Kolomoisky, përdorën metoda më të forta. Ai u shkarkua si guvernator rajonal në vitin 2015 pasi dyshohet se dërgoi njerëz të armatosur për të kapur selinë e Ukrnafta, kompania shtetërore e naftës në të cilën ai kishte një paketw minoritare aksionesh. Ai tha se ishin roje sigurie.
Kolomoisky pretendoi se shteti, aksionari kryesor, po mashtronte atë dhe partnerin e tij të biznesit, Gennadiy Bogolyubov, të ardhurat nga kompania. Ai e çoi kërkesën e tij në arbitrazh ndërkombëtar dhe humbi.
Vendimi i gjykatës i vitit 2021 – një kopje e pa redaktuar e të cilit është parë nga Financial Times – ofron një përshkrim të keq të metodave të supozuara të biznesit të Kolomoisky.
Paneli e hodhi poshtë çështjen sepse doli në përfundimin se dy burrat kishin marrë kontrollin e menaxhimit të Ukrnafta duke përdorur “ryshfet dhe korrupsion”, duke përfshirë duke paguar 100 milionë dollarë në një fond për Leonid Kuchma, atëherë president.
Pasi kishin fituar kontrollin e menaxhimit të Ukrnafta-s, ata nënshkruan kontrata për shitjen e naftës dhe gazit të lirë për bizneset e tjera që zotëronin, duke i kushtuar prodhuesit të naftës miliarda dollarë. Gjykata vendosi se nuk mund të përcaktonte shkallën e humbjeve, por ishte “e bindur se ato kontrata ishin mashtruese”.
Kolomoisky nuk pranoi të komentonte përmes avokatit të tij mbi çështjen Ukrnafta dhe vendimin e panelit të arbitrazhit.
Një marrëdhënie e pakëndshme
Zelenskyy mundi Poroshenkon në zgjedhjet e vitit 2019, duke premtuar se do të godiste ryshfetin. Por marrëdhënia e tij e paqartë me Kolomoisky fillimisht hodhi dyshime mbi sinqeritetin e zotimit të tij.
Kanali i Kolomoisky kishte blerë shfaqjet komike të Zelenskyy dhe kishte promovuar shumë fushatën e tij presidenciale. Kolomoisky u kthye nga vetë-ekzili jashtë vendit pas fitores së Zelenskyy. Në fillim të mandatit të tij, presidenti zgjodhi një nga avokatët e oligarkut si shef të kabinetit të tij.
Por presidenti i ri u vu shpejt nën presionin e mbështetësve perëndimorë të Kievit, veçanërisht FMN-së, për të ndjekur penalisht oligarkët e korruptuar. Ata gjithashtu donin që ai të ruante një pastrim të mëparshëm të sistemit bankar të Ukrainës, i cili ishte i mbushur me huadhënie mashtruese.
PrivatBank, huadhënësi më i madh i Ukrainës, i cili ishte në bashkëpronësi nga Kolomoisky dhe Bogolyubov, u shtetëzua në vitin 2016 pasi rregullatorët gjetën një vrimë prej 5.5 miliardë dollarësh në bilancin e saj. Rregullatorët pohojnë se pronarët i kanë marrë paratë e depozituesve tek kompanitë e tyre në transaksione shumë të maskuara. Një rikapitalizim emergjent i bankës i kushtoi shtetit ukrainas ekuivalentin me 6 për qind të prodhimit të brendshëm bruto.
Duke pasur parasysh mosbesueshmërinë e sistemit të korruptuar gjyqësor të Ukrainës, banka shtetërore po përpiqet të tërheqë 1.9 miliardë dollarë plus interesat deri në 2.5 miliardë dollarë nga ish-pronarët e saj në Gjykatën e Lartë të Anglisë.
Një avokat i Kolomoisky tha për FT në qershor se ai e konsideronte rastin si pjesë të “një fushate të motivuar politikisht kundër tij që filloi me shpronësimin e gabuar të bankës nga ai dhe aksionarët e tjerë”. Një avokat i Bogolyubov tha se ai “i kundërshton plotësisht akuzat”.
Kolomoisky, ndërkohë, nisi veprime të shumta në gjykatat e Ukrainës për të rifituar pronësinë. Ndërsa shqetësimi u rrit në FMN, BE dhe SHBA, Zelenskyy u kthye kundër ish-mbështetësit të tij dhe shtyu një ligj në vitin 2020 që bllokonte çdo përpjekje për të kthyer nacionalizimet. Ai ishte shumë larg ndjekjeve penale të kërkuara nga aktivistët, por shënoi lëvizjen e parë të presidentit për të sfiduar oligarkët.
Rritja e tensioneve me Moskën dha një arsye tjetër për të vepruar. Autoritetet ukrainase sulmuan në vitin 2021 kundër Viktor Medvedchuk, një oligark ukrainas pro-rus i afërt me Putinin, duke ngrirë asetet e tij dhe duke mbyllur tre kanale televizive nën kontrollin e tij.
Më vonë atë vit, Zelenskyy bëri lëvizjen e tij më të madhe, duke shtyrë një ligj anti-oligark në parlament. Një person që plotëson tre nga katër kriteret – pasuri prej të paktën 2.7 miliardë hryvnia (74 milionë dollarë), pronësi e një monopoli, pjesëmarrja në politikë ose ndikim i rëndësishëm në media – do të regjistrohej dhe do të kërkohej të deklaronte të gjitha pasuritë.
Ligji nuk është zbatuar kurrë plotësisht, por ai pati një ndikim — Poroshenko transferoi pronësinë e kanaleve të tij televizive te stafi i tyre; Vadim Novinsky, një ligjvënës pro-rus, hoqi dorë nga vendi i tij në parlament.
Ligji ishte i diskutueshëm që në fillim sepse i dha pushtetin ekzekutivit për të caktuar oligarkët dhe jo gjyqësorin. Kritikët paralajmëruan se qeveria mund ta përdorë atë për të ndëshkuar kundërshtarët e saj, por jo të tjerët. Kolomoisky, për shembull, ruante kanalet e tij televizive.
“Kjo është një politikë me standarde të dyfishta,” i tha Poroshenko FT këtë vit.
Komisioni i Venecias – një panel pan-evropian që verifikon kushtetutshmërinë e legjislacionit – tha se ligji ishte “i vështirë për t’u pajtuar me parimet e pluralizmit politik dhe sundimit të ligjit, pasi ai ka potencialin të keqpërdoret për qëllime politike”. Kievi ka rënë dakord ta rishkruajë atë.
Qeveria e Zelenskyy është përballur gjithashtu me kritika në lidhje me sekuestrimin e pasurive të oligarkëve. Ndërsa shtetëzimi i aksioneve në prodhuesin e naftës Ukrnafta dhe rafinerin Ukrtatnafta në pronësi të Kolomoisky dhe Bogolyubov mund të justifikohet si kritik për përpjekjet luftarake të vendit, veprimet e tjera ishin më të diskutueshme.
Shërbimi përmbarimor shtetëror i Ukrainës muajin e kaluar ngriu 50.3 për qind të aksioneve në dy miniera në pronësi të Ferrexpo të listuar në Londër, një prodhues i mineralit të hekurit. Ajo po përpiqet të rimarrë pasuritë nga oligarku Kostyantin Zhevago, të cilin Ukraina po përpiqet ta ekstradojë nga Franca me akuza për mashtrim.
Miliarderi, i cili shërbeu si deputet për dy dekada dhe zotëron një kanal televiziv, mban 49.5 për qind të aksioneve në Ferrexpo. Kompania thotë se sekuestrimi i filialeve të saj shkel një parim themelor të pronësisë së korporatës dhe penalizon aksionerët e tjerë, të cilët përfshijnë BlackRock dhe Schroders.
“Është një mënyrë për të më dëmtuar mua pa menduar për dëmtimin e klimës së investimeve,” thotë Zhevago.
Qeveria është vënë gjithashtu nën kritika për mënyrën se si ka përdorur shërbimin e sigurimit shtetëror SBU për të ndjekur oligarkët dhe sekuestruar pasuritë e tyre. Agjencia e inteligjencës – e cila i përgjigjet presidentit – ka kompetenca të gjera hetimore.
Një listë e zbuluar e qeverisë amerikane nga ky vit i “reformave prioritare” për Ukrainën tha se Kievi duhet të kufizojë kompetencat e SBU në kundërzbulimin, kundër terrorizmit dhe sigurisë kibernetike.
“Reforma e SBU do të duhet të jetë në rendin e ditës,” thotë Anastasia Radina, një ish-aktiviste që është kryetare e komisionit kundër korrupsionit të parlamentit. “Bëhet fjalë për kundërzbulim. Nuk duhet të jetë një organ ligjzbatues i plotfuqishëm. SBU ka një histori të gjatë të keqpërdorimit të kompetencave të saj hetuese.”
Manjatët e fuqishëm të Ukrainës ishin në kulmin e një sistemi të kapjes së shtetit që ka korruptuar politikanët, burokratët dhe gjyqtarët ukrainas për dekada, kështu që vdekja e tyre do të ishte një përparim i madh për demokracinë dhe sundimin e ligjit, thonë aktivistët kundër korrupsionit.
Por, thonë aktivistët, Ukraina duhet të marrë një qasje më sistematike – me rregullatorë të pajisur mirë dhe të pavarur dhe një gjyqësor të pastër dhe efektiv – për të parandaluar çdo rikthim ose tentativë për kapjen e shtetit nga aktorë të rinj që mund të pasurohen gjatë luftës ose rindërtimit.
Një shqetësim tjetër është fuqia e madhe e përdorur nga ekipi i këshilltarëve të papërgjegjshëm rreth Zelenskyy, i cili krijon një mundësi të mundshme për shitjen e ndikimit.
“Ekziston rreziku që oligarkët e rinj të dalin përmes lidhjeve me pushtetin dhe përmes skemave të përvetësimit,” thotë Kaleniuk, aktivisti. “Mënyra për të parandaluar shfaqjen e oligarkëve të rinj është ndërtimi i institucioneve të forta. Duhet të përfundojmë reformat në drejtësi”.
Marcin Walecki, kreu i zyrës së Kievit të Institutit Demokratik Kombëtar, një OJQ, thotë se Ukraina ka ende rregulla shumë të lira për lobimin, kufij të lartë të sipërm për donacionet e korporatave për deputetët dhe nuk zbaton kufizime mbi të ardhurat e jashtme për deputetët. Komisioni Evropian ka vendosur shtrëngimin e rregullave të lobimit si kusht për hapjen e bisedimeve të pranimit.
Ukraina “mund të jetë e lirë nga oligarkët”, thotë Vyshlinsky, por stimujt themelorë për kapjen e shtetit mund të mos kenë ndryshuar plotësisht. “Ne mund të kemi një sistem konkurrues korrupsioni në krahasim me atë monopolist.
Financial Times
